Κώστας Βέργος
Οι δύο Ουκρανίες και η Ρωσία
Οι τελευταίες περιπετειώδεις προεδρικές εκλογές στην Ουκρανία, που οδήγησαν την χώρα στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου, κατέδειξαν την ύπαρξη δύο Ουκρανιών: την πιο πλούσια, βιομηχανική και ρωσό-φιλη Ουκρανία, ανατολικά του ποταμού Δνείπερου, και την πιο φτωχή, αγροτική και ρωσό-φοβη Ουκρανία, δυτικά του ποταμού Δνείπερου. Νίκησε ο εκπρόσωπος της δεύτερης Ουκρανίας, όμως οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η πρώτη Ουκρανία έχει και θα έχει ισχυρότατο λόγο.
Η κεντρική σημασία της Ουκρανίας, στο κρίσιμο ευρασιατικό μπρα-ντε-φερ, στο σύγχρονο δηλαδή ‘Μεγάλο Παιγνίδι’ Ρωσίας, Ευρώπης και Αμερικής, μας υποχρεώνει να κοιτάξουμε πιο προσεκτικά την περιοχή αυτή που ενώνει και χωρίζει την Ρωσία, την μεγαλύτερη χώρα του κόσμου, από την Ευρώπη. Ο Μπρζεζίνσκι, σύμβουλος αμερικανικών κυβερνήσεων, εκτιμά στο γεωπολιτικό βιβλίο του, Η Μεγάλη Σκακιέρα, ότι η Ουκρανία είναι κομβικής σημασίας χώρα στον ευρασιατικό χώρο και ότι η πορεία της χώρας αυτής προς την Ευρώπη και την Αμερική θα μετατρέψει μοιραία την μελλοντική Ρωσία σε δευτερεύουσα περιφερειακή δύναμη.[1] Η ανάλυσή του, όμως, δείχνει ότι βιάζεται να τελειώσει με την Ρωσία ως μεγάλη δύναμη, ξεχνώντας ότι η ίδια η Ουκρανία έχει αρκετή Ρωσία μέσα της και ότι η Ουκρανία μπορεί να μην εμφανίζεται πάντα ως μια Ουκρανία, αλλά ως δύο Ουκρανίες, με διαφορετικές η κάθε μία φωνές.
Τα πράγματα είναι σαφώς πιο περίπλοκα απ’ ότι τα φαντάζεται ο Μπρεζίνσκι. Πρώτον (ως προς την Ρωσία): Στην μετα-Γιέλτσιν εποχή, η Ρωσία συμπεριφέρεται αυτόνομα και δυναμικά, μη παρουσιάζοντας την μίζερη και μοναχική ευρασιατική εικόνα που περιέγραψε ο Μπρζεζίνσκι στο βιβλίο του. (Η Ρωσία βρίσκεται σήμερα, για πρώτη φορά, στην προεδρία του G8, έτοιμη να αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες.) Παρά τις αντίθετες προβλέψεις Μπρζεζίνσκι, η συνεργασία Ρωσίας - Κίνας στο πλαίσιο της ‘Σαγκάης Πέντε’ προχωράει σταθερά, επιλύοντας συνοριακές διαφορές δεκαετιών και προωθώντας την συνεργασία σε όλους τους τομείς. Δεύτερον (ως προς την ίδια την Ουκρανία): Η Ουκρανία δεν είναι εύκολο να ξεκαθαρίσει ποιο είναι το συμφέρον της, σπαρασσόμενη από δύο διαφορετικές αντιλήψεις περί των συμφερόντων της, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν την χώρα ακόμη και σε εμφύλιο πόλεμο.
Έχει σημασία να τονίσουμε εδώ το δίλημμα εθνικής ταυτότητας των Ουκρανών: από τη μια, ο φόβος έναντι του ιστορικού συγκεντρωτισμού της Ρωσίας, αυτοκρατορικής και κομμουνιστικής, και, από την άλλη, η επίγνωση ιστορικής και γλωσσικής συγγένειας καθώς και η επίγνωση του γεγονότος ότι η πρώτη ουκρανική φιλολογία αναπτύχθηκε στα μοσχοβίτικα πανεπιστήμια (και ότι ο μεγάλος Γκογκόλ είναι τόσο ουκρανός όσο και ρώσος).[2] Ένα τέτοιο δίλημμα δεν μπορεί παρά να δημιουργεί υπαρξιακά προβλήματα τόσο στην φιλο-ρωσικότητα όσο και στην αντι-ρωσικότητα των Ουκρανών: οι ‘ρωσόφιλοι’ δεν μπορούν να είναι και τόσο ρωσόφιλοι και οι ‘ρωσόφοβοι’ δεν μπορούν να είναι και τόσο ρωσόφοβοι. Η ‘ρωσοφιλία’ των ανατολικο-ουκρανών διατηρεί τον ανεξάρτητο, κοζακικό της χαρακτήρα έναντι της Μόσχας, ενώ η ‘ρωσοφοβία’ των δυτικο-ουκρανών περιορίζεται δραστικά από την δοκιμασμένη ορθόδοξη χριστιανική παράδοση έναντι των επεκτατικών διαθέσεων του καθολικισμού της Δύσης (ιδιαίτερα της Πολωνίας) και του Βατικανού.
Σ’ αυτή την καταγραφή της σύνθετης ουκρανικής ταυτότητας (που έχει την ιστορική της εξήγηση), δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι 12 εκατομμύρια (επί συνολικού πληθυσμού 50 εκατομμυρίων κατοίκων της σημερινής Ουκρανίας) είναι και δηλώνουν μόνον Ρώσοι, διαμένοντες ως επί το πλείστον στην ανατολική Ουκρανία. Ο συμπαγέστερος όγκος Ρώσων της Ουκρανίας κατοικεί στην διοικητικά αυτόνομη ουκρανική περιοχή της χερσονήσου της Κριμαίας (έκτασης ίσης περίπου με την Πελοπόννησο), στην νότια Ουκρανία, όπου – στην Σεβαστούπολη – σταθμεύει ο κύριος όγκος του ρωσικού στόλου, κοντά και αντικριστά στον ουκρανικό στόλο! Ο δήμαρχος της Σεβαστούπολης ήταν ο πρώτος που αντέδρασε, όταν, στην σημερινή κρίση, η ουκρανική κυβέρνηση απείλησε να επανακαθορίσει τους όρους ελλιμενισμού του ρωσικού στόλου στο λιμάνι της (υπενθυμίζοντας τα οικονομικά συμφέροντα του ελλιμενισμού αλλά και τους χιλιάδες μικτούς γάμους – υπάρχουν στην Σεβαστούπολη αδέρφια που υπηρετούν σε διαφορετικούς στρατούς). (Στην Κριμαία, πάντως, ας σημειώσουμε, υπάρχουν σήμερα εκρηκτικά εθνοτικά προβλήματα, αφού από αμιγώς ρωσική που ήταν η περιοχή, μετά τους μαζικούς διωγμούς των Τατάρων από τον Στάλιν, γίνεται σταδιακά ρωσο-ταταρική, μετά τους μαζικούς επαναπατρισμούς των Τατάρων, κατά την τελευταία δεκαετία.)
Η Ουκρανία, χώρα μεγάλη (σε έκταση η μεγαλύτερη της Ευρώπης), εύφορη (σιτοβολώνας άλλοτε της Σοβιετικής Ένωσης), με τεράστιους πόρους στο υπέδαφός της (σιδηρομεταλλεύματα και άνθρακας κυρίως) και με ικανότατο και εξειδικευμένο εργατικό και επιστημονικό δυναμικό, με σπουδαία μεταλλουργική, μηχανουργική και χημική βιομηχανία (προμηθευτής χάλυβα της Ρωσίας και σήμερα), εξαρτώμενη ενεργειακά από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της Ρωσίας, δεν προσκολλάται εύκολα πουθενά, αλλά και δεν μπορεί να διακινδυνεύσει ριζικούς αναπροσανατολισμούς. Αν συνεργασθεί με την συμπληρωματική της οικονομία της Ρωσίας, μπορεί να αναπτυχθεί. Αν υπάρξει πρόβλημα με την κανονική προμήθεια αερίου και πετρελαίου από την Ρωσία, θα καταβαραθρωθεί. Ήδη, η δυτικά του Δνείπερου Ουκρανία είναι στο πόδι (μέσω του μπλοκ της Λαϊκής Αντιπολίτευσης).
Η Ουκρανία φιλοξενεί το σύνολο των αγωγών πετρελαίου και, κυρίως, φυσικού αερίου της Ρωσίας προς την Ευρώπη – και, κατά τούτο, η Ρωσία (αλλά και η Ευρώπη!) εξαρτάται από την Ουκρανία όσο ακριβώς και η Ουκρανία εξαρτάται από την Ρωσία για την προμήθεια πετρελαίου και, κυρίως, φυσικού αερίου. Μέχρι σήμερα, και παρά τα πολύ παλιά παράπονα των Ρώσων, για το κλέψιμο των Ουκρανών του ρωσικού πετρελαίου και φυσικού αερίου στην διαδρομή μέσω της χώρας τους, υπήρξε μια συνεργασία αμοιβαίας ωφέλειας. Ένα μεγάλο μέρος του πετρελαίου και του φυσικού αερίου οι Ουκρανοί το παίρνουν έναντι των ρωσικών αγωγών που φιλοξενούν και ένα άλλο έναντι τιμής αισθητά χαμηλότερης από την τιμή πώλησης σε άλλες χώρες.
Υπάρχουν και άλλοι πολλοί ουσιαστικοί λόγοι για να κρατήσουν την Ουκρανία κοντά στην Ρωσία, παρά τους βηματισμούς που αυτή θα κάνει προς την Ευρώπη και την Αμερική. Η Ουκρανία με ένα από παράδοση πολυάριθμο και αξιόμαχο στρατό, έχει ανταγωνιστική πολεμική βιομηχανία, με εξαγωγές ανταγωνιστικές προς αυτές των Ηνωμένων Πολιτειών. (Παρεμπιπτόντως, η FYROM προμηθεύεται τα λιγοστά πολεμικά της αεροσκάφη από την Ουκρανία.) Υπάρχουν Ουκρανοί που ζουν και εργάζονται στην Ρωσία ως επιστημονική ελίτ. (Πολλοί ουκρανοί επιστήμονες δουλεύουν στην Μόσχα, η οποία συστηματικώς, επί Σοβιετικής Ένωσης, ακολουθούσε πολιτική προσέλκυσης εγκεφάλων.) Οι δύο οικονομίες, Ρωσίας και Ουκρανίας, κρίνονται περισσότερο ως συμπληρωματικές και λιγότερο ως ανταγωνιστικές. Τα οικονομικά προβλήματα και τα οξυμένα πολιτικά πνεύματα της Ουκρανίας επιβάλλουν από όλους προσεκτικούς χειρισμούς (εξ ου και οι τόσο εσπευσμένες δηλώσεις καθησυχασμού όλων από όλους στην παρούσα κρίση). Η ετήσιοι ουκρανικοί ρυθμοί ανάπτυξης, τα τελευταία χρόνια, μπορεί να φθάνουν το υψηλό 6%, δεν επαρκούν όμως για να επαναφέρουν γρήγορα την Ουκρανία στο ΑΕΠ του 1990.
Από την άλλη, η Ρωσία του Πούτιν, που έχει ανάγκη την εξασφάλιση των ρωσικών αγωγών στο ουκρανικό έδαφος αλλά και τον ουκρανικό χάλυβα και το ουκρανικό σιτάρι, δηλώνει τους τελευταίους μήνες, προς καθησυχασμό και των πιο ανήσυχων Ουκρανών, με περισσή αυτοπεποίθηση, ότι όλες οι διεθνείς διαφορές, άρα και οι διαφορές Ρωσίας-Ουκρανίας, θα πρέπει να επιλύονται δια της διπλωματίας και ότι καμία αυτοκρατορική βλέψη έναντι της Ουκρανίας δεν υφίσταται πλέον. Όσο δε για την περαιτέρω διεύρυνση των ευρωπαϊκών και ατλαντικών θεσμών, ξέρει η Ρωσία – όπως ξέρουμε κι εμείς – ότι όσο διευρύνονται η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, τόσο λιγότερο συνεκτικοί γίνονται και οι δύο αυτοί οργανισμοί. Και, βεβαίως, ξέρει ή Ρωσία ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αφήσουν το ουκρανικό ζήτημα να το διαχειρισθεί η ήδη μπερδεμένη (μετά τις συνεχείς διευρύνσεις) Ευρώπη και θα προτιμήσουν τις καλές αμερικανο-ρωσικές σχέσεις, ιδίως στο ζήτημα της τρομοκρατίας.
Η Ρωσία σήμερα προσπαθεί να περάσει από την άναρχη περίοδο Γιέλτσιν στην πειθαρχημένη περίοδο Πούτιν (της περίφημης ‘δικτατορίας του νόμου’!), αναθεωρώντας πολλά από το πρόσφατο παρελθόν της.
Υποσημειώσεις
[1] Brzezinski, Z., 1998/1997, Η Μεγάλη Σκακιέρα. Η Αμερικανική Υπεροχή και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές. Αθήνα: Νέα Σύνορα - Λιβάνης.
[2] Βέργος, Κ., 2004, ‘Μία ή Δύο Ουκρανίες;’ Εις Γεωστρατηγική Σεπτ.2004.
Κώστας Βέργος
