Κώστας Βέργος
Η αντίσταση εκ των έσω
Μπορεί ένας συμμέτοχος της ιστορίας, ένας ήρωας της ιστορίας, ένας που βίωσε και βιώνει το δράμα και τους παλμούς της ιστορίας, να γράψει Ιστορία; Μπορεί, με άλλα λόγια, ο Μανώλης Γλέζος να γράψει Ιστορία; Σ’ αυτήν την ερώτηση, μπορεί να αντιπαρατεθεί η αντίθετη ερώτηση: Μπορεί ένας αμέτοχος της ιστορίας, ένας απών της ιστορίας, ένας που μένει αποστασιοποιημένος από το δράμα και τις εντάσεις της ιστορίας, να γράψει Ιστορία; Η απάντηση έχει δοθεί από την εποχή του Θουκυδίδη. Ένας απών δεν μπορεί να αφουγκρασθεί και να διακρίνει το σημαντικό από το ασήμαντο. Η κατανόηση προϋποθέτει την άμεση ή έστω έμμεση συμμετοχή του ιστοριογράφου στο δράμα. Η Ιστορία ως αφήγηση ή θα είναι δραματική αφήγηση ή θα είναι ένας ανούσιος και αδιάφορος χρονολογικός πίνακας.
Ο Μανώλης Γλέζος, στο δίτομο έργο του για την Εθνική Αντίσταση, γράφει για τον καθολικό και παλλαϊκό της χαρακτήρα. Στην Εθνική Αντίσταση συνήθως διακρίνουμε κάποιες ξεχωριστές μάχες, κάποιες ξεχωριστές προσωπικότητες, κάποιες ξεχωριστές οργανώσεις, κάποιες ξεχωριστές θυσίες. Η Εθνική Αντίσταση, όμως, είναι κάτι παραπάνω από όλα αυτά, δεν είναι καν το άθροισμα όλων αυτών: είναι η κάθε ελληνική οικογένεια, η κάθε Ελληνίδα μάνα, το κάθε Ελληνόπουλο που στρεφόταν κατά των κατακτητών, είναι ο Μάθιος Πόταγας, είναι οι Κερκυραίοι μαθητές του Πρωτοκύριακου του Νοεμβρίου του '41, είναι οι συνεχείς δολιοφθορές, είναι οι προκηρύξεις, είναι το σύνθημα στον τοίχο, είναι οι παράνομες εφημερίδες, είναι η περιφρόνηση της κατοχικής δύναμης, είναι η αλληλεγγύη στους πολεμιστές, Έλληνες και συμμάχους, είναι οι τεράστιες απεργίες στις μεγάλες πόλεις για την ακύρωση της πολιτικής επιστράτευσης, είναι όλα όσα έρχονται από μακριά και πάνε μακριά και ακουμπάνε τον κάθε Έλληνα και την κάθε Ελληνίδα την περίοδο αυτή. Είναι οι Θερμοπύλες, το Σούλι, το Αρκάδι.
"Οι Θερμοπύλες είναι η πατρίδα μου", λέει ο Γλέζος, που δίνει τον δικό του πανανθρώπινο ορισμό του Έλληνα, που είναι Έλληνας και οικουμενικός συνάμα. Ό,τι δεν προσέχθηκε από την έρευνα αρκούντως είναι αυτή η "Ελληνίδα αντίσταση" που εκφράσθηκε από την στιγμή της πρώτης ιταλικής εισβολής μέχρι την στιγμή της απελευθέρωσης με καθολικό και παλλαϊκό τρόπο.
Εφ' όσον μιλάμε για ιστορία και για τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η ιστορία αλλά και για την μεγάλη ερώτηση περί του τι είναι αυτό που κινεί τα νήματα της ιστορίας, είναι χρήσιμο να φέρουμε στο μυαλό μας τα περίφημα "μακρά κύματα" της ιστορίας του σπουδαιότερου ιστορικού του 20ου αιώνα, του Γάλλου Φερδινάνδου Μπροντέλ. Όσα συμβαίνουν σήμερα, λέει ο Μπροντέλ, είναι το αποτέλεσμα των άμεσα προηγηθεισών καταστάσεων, αλλά ταυτόχρονα και των πολύ παλαιότερων που μπορεί να ανάγονται στην απώτατη αρχαιότητα. Με ένα άλλο περιεχόμενο από αυτό του Μπροντέλ, αλλά με το μυαλό του σε κάτι αρχέγονο που επηρεάζει με υπόγειο τρόπο το σήμερα, ο Μανώλης Γλέζος ανατρέχει στην αρχαία ελληνική αντίσταση της κλασικής τραγωδίας για να βρει την αρχή των "μακρών κυμάτων" της ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης. Στην περίπτωση του Γλέζου, φαίνεται να είναι περισσότερο κύματα πολιτισμού και κουλτούρας (παρά κύματα υλικών όρων γεωγραφίας και κλίματος όπως στον Μπροντέλ). Η αντίσταση είναι "Ελληνίδα". Η αντίσταση γεννήθηκε στην Ελλάδα, μαζί με την τραγωδία.
Γι' αυτήν την πιο πρόσφατη "Ελληνίδα αντίσταση" του 1940-45, που ενσαρκώθηκε στις 350 αντιστασιακές οργανώσεις, τις εκατοντάδες μάχες και τις χιλιάδες προσωπικές μικρές και μεγάλες πράξεις ηρωισμού και μαρτυρίου της εποχής, γράφει ο Γλέζος με μεθοδικό και συστηματικό τρόπο στις 1300 σελίδες του δίτομου έργου του. Θα είναι, πλέον, το έργο αυτό ένα έργο αναφοράς στο οποίο πρέπει να σκύψουν τα ανώτατα πνευματικά ιδρύματα για τις πτυχιακές, μεταπτυχιακές και διδακτορικές εργασίες τους, εφ' όσον θέλουν να ασχοληθούν σοβαρά με το μοναδικό αυτό φαινόμενο που σφράγισε την πρόσφατη ιστορία του έθνους μας. Το παρόν έργο του Μανώλη Γλέζου είναι ένα καντήλι μνήμης, ένας πολυέλαιος μνήμης, παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενιές και για τους μελλοντικούς μελετητές.
Κώστας Βέργος
