1. Η αριστερά είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορική φάση στην οποία αναδύθηκε. Εξελίσσεται και μετασχηματίζεται, με μια διαλεκτική σχέση με την ευρύτερη κοινωνική πραγματικότητα. Παρομοίως, η αριστερά αρθρώνεται και μετουσιώνεται σε λόγο, στη βάση των ιδεών που είναι διαθέσιμες σε κάθε ιστορική φάση. Οι ιδέες και οι έννοιες που χρησιμοποιούνται για τη σύλληψη της αριστερής σκέψης δεν μένουν ίδιες, αλλά η αριστερά επενεργεί ως πρακτική και θεωρητική διεργασία πάνω τους και ανοίγει νέους ορίζοντες κατανόησης και πράξης.
2. Η γενική αυτή παραδοχή βοηθάει στην προσπάθεια προσδιορισμού του πού βρισκόμαστε σήμερα. Πού βρίσκεται η αριστερά, τόσο ως κοινωνική όσο και ως θεωρητική διεργασία. Και τούτο, διότι οφείλουμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα αυτό όχι ως μια προσπάθεια εντοπισμού της αριστεράς που ξέραμε μέχρι χθες, μέσα στις νέες συνθήκες, αλλά ως μια προσπάθεια εντοπισμού των διεργασιών εκείνων που σχετίζονται με την εκ νέου ανάδυση του χειραφετητικού προτάγματος. Προφανώς, η ανάδυση αυτή δεν συνιστά παρθενογέννεση, αλλά η κόκκινη γραμμή που συνδέει τα χειραφετητικά προτάγματα διαφορετικών περιόδων –και συγκροτεί την ιστορική κατηγορία της αριστεράς- οφείλει να αναγνωρίζεται εκ των υστέρων. Σε διαφορετική περίπτωση, η εμμονή στη συνέχεια εμποδίζει την κυοφορία του νέου τρόπου συνάρθρωσης που χαρακτηρίζει το νέο πολιτικό υποκείμενο που είναι το ζητούμενο σήμερα.
3. Ζούμε σε μια εποχή που κατακλύζεται από πολύ διαφορετικές φιλοσοφικές στάσεις, νέα θεωρητικά εγχειρήματα και μεθοδολογίες. Όλα αυτά συνυπάρχουν και πορεύονται πολλές φορές με συγκρούσεις. Υπόγεια, και παρά τον φαινομενικό πλουραλισμό, η ανθρώπινη σκέψη συνεχίζει να ταλανίζεται μπροστά σε προαιώνια διλήμματα: αντικειμενικότητα–σχετικισμός, κοινωνική χειραφέτηση–δογματισμός, και άλλα πολλά που χαρακτηρίζουν τα όρια του εννοιολογικού μας ορίζοντα. Ένας ορίζοντας που καταστατικά συγκροτείται πάνω σε τραυματικές, όσο και θαυμαστές συναντήσεις, όπως αυτή του πεπερασμένου της ανθρώπινης ύπαρξης με την αυτοσυνειδησία και τη δυνατότητα σκέψης που υπερβαίνει το εδώ και τώρα. Με αυτή την έννοια, η εποχή μας διέπεται από κάποιους βασικούς αρμούς, που παραμένουν αναλλοίωτοι και χαρακτηρίζουν κάθε ιστορική περίοδο.
4. Ωστόσο, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιστορικής φάσης που διανύουμε είναι ότι το βέλος της κοινωνικής κίνησης είναι στραμμένο προς τα πίσω. Και εξηγούμαι. Όταν κάποια νέα προσέγγιση των πραγμάτων ή ένα νέο παράδειγμα κάνει την εμφάνισή του, συνήθως δεν καταφέρνει στην αρχή να επιβληθεί και περνά μια περίοδος όπου βρίσκεται υπό την κυριαρχία της προηγούμενης κατάστασης. Για παράδειγμα, όταν ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίθετο, η θεώρηση αυτή ηττήθηκε πολύ εύκολα και πέρασαν 100 χρόνια μέχρι να επικρατήσει. Κατά την περίοδο αυτή, ακούγονταν και λέγονταν πράγματα για τη θεώρηση του Γαλιλαίου, όπως αυτά που ακούμε σήμερα για τον σοσιαλιστικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας (για μια κοινωνία δηλαδή που παράγει αυτά που της χρειάζονται, χωρίς την απαίτηση κάποιος να κερδίζει από αυτή τη διαδικασία). Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, μέσα από μια πληθώρα διεργασιών -και πάντοτε υπό την κυριαρχία του προηγούμενου παραδείγματος- τα πράγματα άλλαξαν. Υπάρχουν λοιπόν βραχείες ιστορικές περίοδοι, όπου το βέλος της κίνησης των πραγμάτων κοιτάει προς τα πίσω. Κατά τις περιόδους αυτές, το παλιό εμφανίζεται ως καινούριο και το καινούριο ως παλιό. Σε μια τέτοια περίοδο ζούμε και εμείς. Η θεώρηση ότι δεν χρειάζεται μια εκμεταλλευτική σχέση (και άρα το κέρδος) για την παραγωγή των αγαθών, έχει ήδη εμφανιστεί, υποχωρήσει και λοιδορηθεί ως ξεπερασμένη, αλλά ταυτόχρονα έχει αρχίσει να διαχέεται στις ζωές των ανθρώπων, παρόλο που βρίσκεται υπό την κυριαρχία των ιδεολογημάτων του καπιταλισμού. Το δίκαιο εμπόριο, το ελεύθερο λογισμικό κλπ αποτελούν ενδεικτικά ψήγματα αυτής της διάχυσης.
5. Στο πεδίο των ιδεών, η κατάσταση σφραγίζεται έντονα από αυτή την παλινδρόμηση. Η κοινωνική κίνηση έχει μπλοκαριστεί, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν πρακτικές που να γεννούν νέο εννοιολογικό περιεχόμενο, ενώ αναβιώνουν ξεπερασμένες αντιλήψεις και θεωρητικές προσεγγίσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν νέα πράγματα που γίνονται ή διατυπώνονται στο πεδίο της θεωρίας, αλλά ότι αυτά είναι διάσπαρτα, αποσπασματικά, και δεν συνιστούν ένα νέο ισχυρό αντιπαράδειγμα. Είναι ριγμένα μέσα σε ένα συνονθύλευμα ιδεών και αντιλήψεων, έναν ορυμαγδό «νέων» συμπεριφορών και στάσεων, που αναπαράγουν στο επίπεδο της θεωρίας μια ακατάσχετη φλυαρία, ενδεικτική της συνολικής αμηχανίας που προκαλεί η κοινωνική στασιμότητα. Και δεν μπορεί να συμβεί κάτι διαφορετικό, όσο η κοινωνική κίνηση παραμένει μπλοκαρισμένη.
6. Αν κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε γίνεται σαφές ότι η ριζοσπαστική στάση απέναντι στη θεωρητική παραγωγή που παρατηρείται σήμερα οφείλει να έχει έναν εκλεκτικό χαρακτήρα. Τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται εκ των προτέρων άχρηστο, αλλά και τίποτα δεν πρέπει να υιοθετείται, αν δεν περάσει από μια πολύ σοβαρή κριτική εξέταση. Επίσης, η χρήση νέων ιδεών και ο πειραματισμός με νέα σχήματα και μεθοδολογίες, επιβάλλεται στο βαθμό που με αυτό τον τρόπο δίνουμε στην πραγματικότητα τη δυνατότητα να μας καθοδηγήσει, μέσα από την επιτυχημένη ή αποτυχημένη έκβαση τέτοιων ενεργειών. Μόνο με αυτό τον τρόπο, θα είμαστε σε θέση να βγούμε από το ομιχλώδες τοπίο, έχοντας συλλέξει εκείνα τα στοιχεία που φαίνεται να συνάδουν με τη νέα κατάσταση. Με τον όρο νέα κατάσταση δεν αναφέρομαι στην υπάρχουσα κατάσταση, αλλά σε αυτή που είναι δυνατόν να γεννηθεί, αν καταφέρουμε να αντιστρέψουμε ξανά το βέλος της κοινωνικής κίνησης. Όπως είναι προφανές, η εν λόγω στάση στη θεωρία είναι σύστοιχη με τη στάση που οφείλουμε να έχουμε και στο χώρο της πολιτικής και κοινωνικής πρακτικής.
7. Μέχρι εδώ δεν αναφέρθηκα καθόλου στο περιεχόμενο των θεωρητικών αναφορών της νέας αριστεράς. Και το έκανα σκόπιμα, καθώς το κρίσιμο στοιχείο δεν είναι τόσο η προσωπική μου τοποθέτηση επί των θεωρητικών διαμαχών και ανοιχτών προβλημάτων, αλλά η μεθοδολογία προσέγγισής τους. Και συγκεκριμένα, η κατάδειξη του γεγονότος ότι δεν υπάρχουν καλά και κακά πλαίσια για την ανάπτυξη χρήσιμων ιδεών για το χειραφετητικό πρόταγμα. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, σε μια περίοδο που η συζήτηση τείνει να εξαντλείται στην υπεράσπιση φιλοσοφικών παραδόσεων ή σχολών ή συγκεκριμένων θεωρητικών στάσεων έναντι άλλων, ως οι μοναδικές που έχουν κάτι να προσφέρουν στην υπόθεση της αριστεράς. Μια τέτοια προσπάθεια δικαιολόγησης επιλογών και εντάξεων, που δεν προχωράει στην ουσία του θεωρητικού παραγόμενου αλλά μένει στην εκ των προτέρων απόδειξη της ορθότητας της επιλογής ενός θεωρητικού στρατοπέδου, δεν έχει τίποτα να προσφέρει. Με άλλα λόγια, δεν υποστηρίζω ότι πρέπει να μένει κανείς ουδέτερος, αλλά ότι η όποια επιλογή δεν καθιστά ανούσιο οτιδήποτε δεν περιέχεται σε αυτή. Και αν μια τέτοια στάση αποτελεί μια ορθή μεθοδολογία σε κάθε περίπτωση, νομίζω ότι αυτή την περίοδο αποτελεί μια αναγκαιότητα.
8. Συνοψίζοντας, βρισκόμαστε σε μια περίοδο όπου οι νέες ιδέες και πρακτικές έχουν εμφανιστεί, ηττηθεί, υποχωρήσει και απαξιωθεί. Η σοσιαλιστική σύλληψη για την κοινωνική οργάνωση όμως υπερέχει αντικειμενικά, έναντι των ιδεολογημάτων της αγοράς και του καπιταλισμού. Όπως συνέβη τα επόμενα χρόνια μετά τον Γαλιλαίο, ό,τι και να λεγόταν τότε, η αντίληψη ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο ήταν αντικειμενικά ορθότερη από την αντίληψη ότι ο Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη. Οι συνέπειες αυτής της αντικειμενικής ισχύος είναι ότι, παρά την κυριαρχία των παλιών ιδεών, διαχέεται υπόγεια, σιωπηλά και ασυνείδητα, η πεποίθηση ότι δεν είναι λογικό αυτό που συμβαίνει και ότι είναι πολύ φυσιολογικό να μην παράγεται κέρδος στην παραγωγή των αγαθών, δηλαδή να μην υποτάσσεται ο παραγωγός στον έμπορο. Έχοντας αυτά κατά νου, μπορούμε να επιδοθούμε σε μια τολμηρή κοινωνικοπολιτική αλλά και θεωρητική προσπάθεια διαμόρφωσης των απαραίτητων ρηγμάτων, που από τη μια θα ενισχύσουν την κοινωνική –και κατʼ επέκταση θεωρητική– κίνηση, και από την άλλη θα φέρουν στην επιφάνεια τη συνοχή και υπεροχή του νέου παραδείγματος. Μια προσπάθεια δηλαδή να αφαιρέσουμε τις βλέννες του νέου που γεννιέται. Και αυτό αφορά, πρωτίστως, τόσο την πρακτική και τη μεθοδολογία των αριστερών όσο και το εννοιολογικό τους πλαίσιο.
Ο Ανδρέας Καρίτζης είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας και υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου του ΣΥΝ
ΑΡΧΗ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ
RSS