1. Η σημασία της χρηματοπιστωτικής σφαίρας
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του καπιταλισμού ξεκίνησε, όπως είναι γνωστό, από τη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Το χρηματοπιστωτικό (ΧΠ) σύστημα αποτελεί βασικό μοχλό της διευρυνόμενης αναπαραγωγής του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. Η κρίση, καθώς έπληξε τους πυλώνες του σύγχρονου ΧΠ συστήματος, είχε εξαρχής τον χαρακτήρα μιας συστημικής κρίσης.
Ο Μαρξ έδειξε στο Κεφάλαιο ότι ο καπιταλισμός δεν απλώς ένα σύστημα απόσπασης υπερεργασίας ή ιδιοποίησης υπερπροϊόντος (η απόσπαση υπερεργασίας και η ιδιοποίηση υπερπροϊόντος χαρακτηρίζουν κάθε ταξική κοινωνία). Η ειδοποιός διαφορά του καπιταλισμού είναι ότι η διαδικασία παραγωγής υπερπροϊόντος παίρνει τη μορφή του χρήματος που παράγει περισσότερο χρήμα, του χρήματος ως αυτοσκοπού. Στο πλαίσιο αυτό το χρήμα δεν αποτελεί ένα «παραγόμενο εμπόρευμα», όπως πίστευε η Κλασική Πολιτική Οικονομία, αλλά την «πραγμοποίηση της κεφαλαιακής σχέσης». Το χρήμα παράγεται επομένως σε αντιστοιχία με τη δυναμική της διευρυμένης αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης, ως κατά κύριο λόγο πιστωτικό χρήμα, ως προεξόφληση του μέλλοντος, ως το παρόν τμήμα της μελλοντικής κερδοφορίας και κατʼ επέκταση του μελλοντικού εισοδήματος.
Μέσω των ΧΠ τίτλων (ιδίως των παραγώγων) «αναμειγνύονται», συνδέονται και «συγκρίνονται» οι αποδόσεις των κάθε είδους περιουσιακών στοιχείων και τίτλων σε διεθνές επίπεδο, ο διεθνής κεφαλαιακός ανταγωνισμός οξύνεται, και αντίστοιχα εντείνεται η διεθνής κινητικότητα του κεφαλαίου και η πίεση που ασκείται πάνω στην εργασία για αυξημένη «διεθνή ανταγωνιστικότητα».
Σε σύγκριση με το «κεϋνσιανό» υπόδειγμα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, στο σύγχρονο νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα δεν καταργούνται οι ρυθμίσεις και τελικά οι εγγυήσεις που παρέχει ο συλλογικός κεφαλαιοκράτης στην ορθή για τη συσσώρευση λειτουργία του ΧΠ συστήματος, αλλά αντικαθίστανται από άλλες. Υπάρχει ένα μεγάλο πλέγμα κανόνων και ρυθμίσεων του ΧΠ συστήματος σήμερα. Για παράδειγμα η εκτός δημοκρατικής νομιμοποίησης λειτουργία των κεντρικών τραπεζών (ως κέντρων εγγύησης της λειτουργίας των αγορών χρήματος και του πιστωτικού συστήματος) ασκείται εντός ενός ευρύτατου πλέγματος ρυθμίσεων, κανόνων και ιεραρχιών (βλ. χαρακτηριστικά τις Συμφωνίες «Βασιλεία Ι» και «Βασιλεία ΙΙ»).
Η ανάπτυξη του ΧΠ συστήματος υπό τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία σχετίζεται με τα υπόλοιπα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τον πυρήνα του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος:
Πρώτον, την απορύθμιση της αγοράς εργασίας ως μέσο για τη μείωση της ισχύος των μισθωτών να διεκδικούν αυξήσεις μισθών και καλύτερους όρους εργασίας.
Δεύτερο, την κατάργηση των φραγμών στις διεθνείς συναλλαγές, με στόχο την έκθεση των ατομικών κεφαλαίων στο διεθνή ανταγωνισμό ώστε να απαξιωθούν τα μη επαρκώς αξιοποιούμενα κεφάλαια: Ελεύθερη κινητικότητα των κεφαλαίων, εξω-τραπεζική χρηματοδότηση, ανάπτυξη διαφοροποιημένων διεθνών ΧΠ αγορών. Στο πλαίσιο αυτό αυξήθηκε σημαντικά ο βαθμός χρέωσης των επιχειρήσεων.
Τρίτον, την ιδιωτικοποίηση τομέων κρατικής δραστηριότητας και την αλλαγή της σύνθεσης των κρατικών δραστηριοτήτων. Οι ιδιωτικοποιήσεις διευρύνουν τη ΧΠ σφαίρα. Και αυτό το στοιχείο έχει αποτελέσματα στους μισθωτούς, εφόσον δωρεάν παροχές αντικαθίστανται με εμπορεύματα που έχουν τιμή ή εφόσον αλλάζει ο τρόπος τιμολόγησης όταν περνάνε στον έλεγχο ενός ατομικού κεφαλαίου. Επομένως δημιουργούν βάση για την αύξηση του χρέους των νοικοκυριών τα οποία έχουν πρόσβαση στο τραπεζικό σύστημα.
Από μία διαφορετική οπτική η συμπίεση των μισθών, αποτέλεσμα και στόχος του νεοφιλελευθέρου υποδείγματος καθιστά και τις καταναλωτικές δαπάνες πιεζόμενες, επομένως συστημική διέξοδο αποτελεί η λήψη κατάλληλων μέτρων που διευκολύνουν την καταναλωτική, στεγαστική, φοιτητική, κ.ο.κ. πίστη, ως μία απάντηση στο ζήτημα διαχείρισης της συνολικής ζήτησης από πλευράς του συλλογικού κεφαλαιοκράτη. Η σημερινή κρίση αποκαλύπτει τις δυσκολίες αυτής της λύσης διαχείρισης της συνολικής ζήτησης και οικοδόμησης συναίνεσης στο νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα.
2. Από τη χρηματοπιστωτική «ασφυξία» στην κρίση υπερσυσσώρευσης
Η κρίση στη ΧΠ σφαίρα και η βίαιη περιστολή των πιστώσεων που ακολούθησε έπληξε τόσο την ατομική ζήτηση (καταναλωτικές και στεγαστικές δαπάνες) όσο και τη ζήτηση για κεφαλαιουχικά αγαθά. Το ύψος των αδιάθετων αποθεμάτων προϊόντων εκτινάχθηκε στους περισσότερους κλάδους, παίρνοντας τα χαρακτηριστικά μίας κρίσης υπερπαραγωγής (δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου), η οποία εισάγει πλέον το οικονομικό σύστημα στις λειτουργίες εκκαθάρισης των μη-επαρκώς αξιοποιούμενων κεφαλαίων. Η ραγδαία αύξηση της ανεργίας αποτελεί ορατή όψη αυτής της διαδικασίας.
Έτσι, η αλληλουχία των γεγονότων είναι αντίστροφη από ό,τι συχνά υποστηρίζεται: Δεν πρόκειται για μια διαρκούσα από τη δεκαετία του 1970 κρίση υπερσυσσώρευσης, η οποία τροφοδοτούσε με πλεονάζον κεφάλαιο τη ΧΠ σφαίρα, οδηγώντας έτσι στην κερδοσκοπία, τη «φούσκα» και την κρίση. Η προηγούμενη κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου είχε ήδη αμβλυνθεί με τη συνδρομή της νεοφιλελεύθερης ρύθμισης (στην οποία αποφασιστικός κόμβος υπήρξε η λειτουργία της ΧΠ σφαίρας), τα κέρδη είχαν ανακάμψει σε επίπεδα που πλησίαζαν εκείνα των αρχών της δεκαετίας του 1970, η παραγωγή είχε αναδιαρθρωθεί, η εργασία ελαστικοποιηθεί, οι μισθοί είχαν καθηλωθεί, η μερίδα των μισθών συνεχώς μειωνόταν. Όμως, το μπλοκάρισμα της ΧΠ σφαίρας και της πιστωτικής χρηματοδότησης στην οποία βασιζόταν η διευρυνόμενη αναπαραγωγή του κεφαλαίου αναγκαστικά μεταφράζεται σε «εμπλοκή» αυτής της διευρυνόμενης αναπαραγωγής: Εκφράζεται αρχικά σε υπερπαραγωγή (αδιάθετων) εμπορευμάτων, καθώς η συρρίκνωση της πίστης σημαίνει περιορισμό της ατομικής και παραγωγικής κατανάλωσης (τις οποίες συντηρούσε η πίστη). Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται απότομη πτώση της κερδοφορίας και ανάγκη περιορισμού της παραγωγής, δηλαδή αργούσα δυναμικότητα μέσων παραγωγής, υπερσυσσώρευση παραγωγικού κεφαλαίου, ανάγκη για ένα νέο κύκλο αναδιάρθρωσης.
Η σημερινή κρίση είναι τόσο οξεία, που μόνο με την κρίση του 1929 μπορεί να συγκριθεί. Μάλιστα, αν δεν περιορίσουμε τις παρατηρήσεις μας μόνο στις ΗΠΑ, αλλά λάβουμε υπόψη την παγκόσμια οικονομία, θα διαπιστώσουμε ότι η παρούσα κρίση είναι οξύτερη εκείνης του Μεσοπολέμου:
Θεωρώντας ως χρονική αφετηρία της κρίσης τον Απρίλιο 2008 (και αντίστοιχα τον Ιούνιο 1929 –με συνολική διάρκεια της καθοδικής φάσης, στην κρίση του Μεσοπολέμου, πάνω από 36 μήνες), παρατηρούμε ότι, στους πρώτους 15 μήνες της κρίσης, τόσο η παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή και ο όγκος του διεθνούς εμπορίου, όσο και οι διεθνείς χρηματιστηριακές τιμές έχουν συρρικνωθεί σημαντικά περισσότερο από ό,τι αντίστοιχα στην ίδια χρονική διάρκεια 15 μηνών μετά την κρίση του 1929. Σε σύγκριση με τις αντίστοιχες επιπτώσεις της κρίσης το 1929-30, ιδιαίτερα σημαντική είναι η κάμψη σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία και η Σουηδία.
3. Για μια στρατηγική πέρα από τη λογική του κέρδους
H κρίση θέτει επί τάπητος το ζήτημα των πολιτικών για το ξεπέρασμά της. Το ότι έχουμε συστημική κρίση δεν σημαίνει την καταστροφή του συστήματος. Σημαίνει ανάδυση των αντιφάσεών του. Στο πλαίσιο αυτό, το επίδικο ζήτημα είναι σε ποια κατεύθυνση θα επηρεάσουν οι πολιτικές για το ξεπέρασμα της κρίσης τον συσχετισμό δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.
Οι κυβερνήσεις σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο, συντηρητικές και σοσιαλδημοκρατικές, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, πασχίζουν για να μην πληγεί ο πυρήνας των μέχρι σήμερα ακολουθούμενων πολιτικών: Ο διεθνής χαρακτήρας του ΧΠ συστήματος, η τιτλοποίηση, το βάθεμα των αγορών, η συμπίεση του κόσμου της εργασίας. Αυτά αποτελούν απαράβατους όρους κάθε νέας ρύθμισης, με βάση τη σημερινή στρατηγική του κεφαλαίου. Αυτό που επιδιώκουν είναι να συνεχίσει η εργασία να αντιμετωπίζεται ως η ευμετάβλητη μεταβλητή που θα απορροφά όλους τους κραδασμούς, τρέχοντες και μελλοντικούς.
Ωστόσο η κρίση συνεπάγεται και ρήγματα στους όρους της ιδεολογικής ηγεμονίας του κεφαλαίου: Αν το κράτος παρεμβαίνει για να σωθούν οι τράπεζες γιατί να μη το κάνει με τα ασφαλιστικά ταμεία, με το σύστημα υγείας, με…; Η κοινωνική ασφάλιση πρέπει να ξαναγίνει δημόσιο αγαθό, δεν είναι πια δυνατό να εξαρτάται από τις αποδόσεις των «επενδύσεων» των ασφαλιστικών ταμείων. Ομοίως η παιδεία, δεν μπορεί να εξαρτάται από τα ιδιωτικώς χρηματοδοτούμενα «ερευνητικά προγράμματα» και τα φοιτητικά δάνεια, ούτε η εργασία από τη διεθνή αποτίμηση της κερδοφορίας της επιχείρησης στα χρηματιστήρια του κόσμου, ούτε τα τρόφιμα από την εύρυθμη λειτουργία των αγορών συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης, ή οι λειτουργίες των δήμων από τις διεθνείς χρηματαγορές τίτλων, το περιβάλλον από τα δικαιώματα ρύπων και η κάλυψη βασικών κοινωνικών αναγκών από το ύψος του χρέους στις πιστωτικές κάρτες.
Το πρόταγμα απο-εμπορευματοποίησης των αναγκών, δηλαδή η υπεράσπιση της οργάνωσης των κοινωνιών με βάση την ελευθερία ικανοποίησης των αναγκών, τον κοινωνικό έλεγχο και την αλληλεγγύη και όχι με βάση τον ψυχαναγκασμό του λογισμού της αξιοποίησης των κεφαλαίων επείγει.
ΑΡΧΗ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ
RSS